Rekstur ÁTVR gekk ágætlega á árinu og var samkvæmt áætlun. Salan á áfengi jókst lítillega. Sala á sígarettum heldur áfram að dragast saman en sala á neftóbaki eykst.  

Áfengisneysla er lítil á Íslandi vegna þess að stjórnvöld reka mjög aðhaldssama áfengisstefnu sem felst í ríkisrekinni áfengiseinkasölu, háum áfengissköttum, auglýsingabanni, meðferðarúrræðum og öflugu forvarnarstarfi. Ríkisrekna áfengiseinkasalan, ÁTVR, er í hópi elstu fyrirtækja landsins enda komið á fót árið 1922 þegar sölubanni á áfengi var aflétt á Íslandi. Þegar bannárunum lauk var það mikið alvörumál að selja áfengi. Afgreiðslan var yfir borð og oft var þröng á þingi, sérstaklega fyrir helgar. Biðraðamenning þekktist ekki og afgreiðsluborðin þurftu að vera sterkbyggð til þess að þola þrýstinginn sem gat myndast. Hugtakið þjónusta var ekki til og starfsfólkið var í einkennisklæðum sem líktust þeim sem lögreglan og tollverðir notuðu. Afgreiðslan var með valdmannslegum brag og viðskiptavinir fengu ekki að komast í tæri við vöruna fyrr en kaupum var lokið. Enn finnast raddir í þjóðfélaginu sem minnast þessa tíma með hlýleika. Biðröðin í ríkinu var upphafið að helgarskemmtuninni og fyrir marga ómissandi hluti af góðu djammi. Almenningur var ekki mikið að velta fyrir sér hvort þetta væri gott eða slæmt kerfi enda ekki spurður álits. Kerfið var einfaldlega svona og ekki annað í boði. Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan og margt breyst í rekstrinum.            

Íslendingar eru ánægðir með ÁTVR

Þrátt fyrir háan aldur virðist ÁTVR hafa tekist ágætlega að þróa sig áfram í sátt við samfélagið. Skoðanakannanir sýna að yfir 70% þjóðarinnar vill ekki fá áfengi í matvöruverslanir. Nýlega voru birtar niðurstöður í Íslensku ánægjuvoginni. Svo ótrúlega sem það hljómar var ÁTVR með ánægðustu viðskiptavini landsins þriðja árið í röð. Því er óhætt að segja að viðskiptavinir verslunarinnar séu sáttir við fyrirkomulagið sem nú ríkir í smásölu áfengis. Almenningur á Íslandi og viðskiptavinir ÁTVR eru ekki að þrýsta á einkavæðingu.

ÁTVR hefur alltaf verið rekin með hagnaði

Allt frá því að stofnuninni var komið á fót hefur verslunin verið rekin með hagnaði. Yfirleitt hefur hagnaðinum verið ráðstafað beint í ríkissjóð. Á síðustu sex árum hefur ÁTVR hagnast um 7,7 milljarða og greitt til ríkissjóðs um 7,1 milljarð. Nánast allur rekstrarhagnaður ÁTVR er því greiddur beint í ríkissjóð. ÁTVR er lögum samkvæmt rekin sem ein heild, þ.e.a.s. starfsemin er lýtur að smásölu áfengis annars vegar og heildsölu tóbaks hins vegar er ekki sérstaklega aðgreind í rekstri fyrirtækisins eða bókhaldi. Smásöluálagning á áfengi og heildsöluálagning á tóbak er ákveðin af Alþingi ekki ÁTVR. Heildsala tóbaks skilar ÁTVR hlutfallslega meiri hagnaði en smásala áfengis. Munurinn ræðst fyrst og fremst af ákvörðun Alþingis um álagningu. Þrátt fyrir þennan mun gera áætlanir ÁTVR fyrir árið 2016 ráð fyrir að tekjur af áfengissölu muni greiða fyrir allan launa- og rekstrarkostnað ÁTVR á árinu og gott betur.

Einkavæðing þýðir aukin sala

Röksemdir þeirra sem eru fylgjandi einkavæðingu eru gjarnan þær að fyrst að einkaaðilar geti séð um áfengissölu annars staðar hljóti það að ganga á Íslandi. Einkaaðilar geta að sjálfsögðu selt áfengi en fórnarkostnaðurinn verður hár. Málið er einmitt að einkaaðilar eru ótrúlega góðir að selja. Þeir vilja alltaf selja meira og meira, auka markaðshlutdeildina og auðvitað skila hagnaði í vasa eigendanna. Það er kjarni frjáls markaðar og samkeppnisrekstrar. Þar eru einkaaðilar bestir. Þess vegna eru þeir ekki heppilegir þegar markmiðið er ekki að auka söluna eða hagnast á henni heldur að þjónusta almenning við að kaupa og neyta vöru sem getur verið mjög skaðleg heilsu manna. Þá er best að hafa hlutlausan aðila sem hefur engan persónulegan ávinning af sölunni. Ekki þarf að leita lengra en til Danmerkur til þess að átta sig á þessu. Þar sjá einkaaðilar um áfengissöluna og hirða ágóðann. Neysla áfengis á mann í Danmörku er miklu meiri en á Íslandi og kostnaður danska samfélagsins af misnotkun áfengis gríðarlegur. Skattborgurum er sendur reikningurinn.

Hlutleysi ÁTVR og auglýsingabann á áfengi

Hlutleysis er gætt gagnvart áfengisbirgjum sem eiga allir jafna möguleika á að koma vörum sínum í hillur Vínbúðanna. Enginn er þar tekinn fram yfir annan hvorki stór né smár. Þetta skiptir framleiðendur og birgja miklu máli því bannað er að auglýsa áfengi á Íslandi. Ef áfengissala yrði gefin frjáls er líklegt að aflétta þurfi auglýsingabanni. Á þetta hafa áfengisframleiðendur og áfengisheildsalar bent. Annars sætu þeir ekki við sama borð í matvöruverslunum landsins þar sem einn aðili ræður markaðinum. 

Hverjir hagnast og hverjir tapa

Stærsta matvörukeðja landsins vill gjarnan að áfengiseinkasala ríkisins verði lögð niður. Nú þegar er keðjan með ríflega 50% af matvörumarkaðinum á sinni hendi. Með helming af áfengissölunni myndi veltan hjá matvörurisanum aukast um rúmlega 12 þúsund milljónir á ári. Nú þegar ber hann ægishjálm yfir allri matvöruverslun í landinu. Með áfengissölunni væri matvörurisinn kominn í algera yfirburðastöðu. Varla er það til hagsbóta fyrir neytendur.

Það er verðugra verkefni fyrir þá sem tala fyrir frjálsri samkeppni að brjóta niður núverandi fákeppni í matvöruverslun heldur en að styrkja hana í sessi. Það er með öllu óskiljanlegt að talsmenn frjálsrar samkeppni láti það líðast að eitt fyrirtæki fái að ráða yfir helmingi allrar matvöru sem seld er í landinu og sé þannig algerlega markaðsráðandi. 

Þeir sem tapa mestu verði frumvarpið að veruleika eru samkvæmt rannsóknum börn og unglingar. Skattborgarar fara einnig illa út úr breytingunni því þeir þurfa að borga brúsann meðan einkaaðilar hirða ágóðann.

Kjarni málsins

Einkasala ríkisins á smásölu áfengis felur eðli málsins samkvæmt í sér hömlur sem mikilvægt er að almenningur hafi skilning á. Fjöldi áfengisverslana og opnunartími er takmarkaður og verslunin stundar enga söluhvetjandi starfsemi enda ekki rekin í gróðaskyni. Viðskiptavinum bjóðast engin tilboð á áfengi, afsláttur eða annað af því tagi sem er algengt í almennum rekstri þar sem markmiðið er að selja sem mest. Ríkiseinkasalan afnemur samkeppni og því er selt minna áfengi en þegar almennar verslanir keppa um söluna. Það er kjarni málsins um hvort starfrækja eigi ríkisrekna áfengiseinkasölu eða ekki. Staðreyndirnar eru skýrar. Ef áfengissala er gefin frjáls eykst álag á heilbrigðiskerfi og löggæslu verulega með tilheyrandi kostnaði fyrir skattborgara eins og tölur frá Danmörku sýna. 

Það kemur fleira gott frá Svíþjóð en sænski landsliðsþjálfarinn í knattspyrnu. Árið 1993 gaf sænska ríkisstjórnin út bækling um sænska áfengisstefnu. Bæklingurinn var gefinn út í tilefni umsóknar Svíþjóðar um aðild að Evrópusambandinu og lýsir hann ágætlega hlutverki ríkisrekinnar áfengissölu. Bæklingurinn er ennþá í fullu gildi og aðgengilegur á heimasíðu ÁTVR. Í stuttu máli er megin tilgangurinn með sænsku einkasölunni að fjarlægja einkahagsmuni frá áfengissölu. Samkeppni og hagnaðarkrafa einkaaðila ýtir undir að meira er selt og það vildu Svíar ekki vegna þess að bein tenging er á milli selds magns og skaðans sem áfengisneyslan veldur í samfélaginu. Með ríkisrekstri er dregið úr sölunni og þar með batnar heilsufar þjóðarinnar, ofbeldisglæpum tengdum áfengisneyslu fækkar og jafnframt dregur úr ölvunarakstri. Samfara minni áfengisneyslu lækkar kostnaður skattborgaranna vegna misnotkunar áfengis. Fjöldi rannsókna styðja við sænska kerfið og má finna tengla í þær á heimasíðu Landlæknis. Þetta viðurkenndi Evrópusambandið þegar Svíar kröfðust þess að fá að halda áfengiseinkasölunni við inngöngu. Niðurstaðan var sú að Evrópusambandið innleiddi í regluverkið að aðildarþjóðum væri heimilt að reka ríkisreknar áfengiseinkasölur ef þær svo kysu. Ríkiseinkasalan í Svíþjóð heitir Systembolaget og lifir hún ennþá góðu lífi og sátt ríkir um reksturinn í sænsku samfélagi.

Sjálfbærni

ÁTVR styður við „Global Compact“ sáttmála Sameinuðu þjóðanna og vinnur með systurfyrirtækjum sínum á Norðurlöndum við að innleiða sjálfbærni og samfélagsábyrgð í starfsemi og stefnumótun fyrirtækjanna. Markmiðið er að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda og lágmarka neikvæð umhverfisáhrif með markvissum aðgerðum og þannig gera reksturinn sjálfbærari. Starfsfólk ÁTVR hefur fengið margs konar viðurkenningar á árinu t.d. samgönguverðlaun Reykjavíkurborgar og Kuðunginn, viðurkenningu umhverfis- og auðlindaráðuneytisins, fyrir framúrskarandi starf í umhverfismálum. Einnig vinnur ÁTVR með Festu og Reykjavíkurborg að sérstöku loftslagsverkefni ásamt öðrum fyrirtækjum.

Áskoranir í rekstri

Frumvarp um að leyfa sölu áfengis í matvöruverslunum er enn til umfjöllunar á Alþingi og þegar þessi orð eru rituð er óljóst um afdrif frumvarpsins. Málið hefur verið rætt ítarlega í fjölmiðlum og sitt sýnist hverjum. Minna er rætt um að starfsfólk ÁTVR býr við óvissu meðan málið er óafgreitt. Það veldur vanlíðan og kvíða hjá starfsfólki og skapar óöryggi um framtíðina. Mikilvægt er að fá niðurstöðu í málið sem fyrst þannig að hægt sé að horfa fram á veginn og eyða óvissunni sem nú ríkir. 

Þakkir til starfsfólks

Ég vil að lokum þakka starfsfólki fyrir samstarfið á árinu. Þriðja árið í röð er ÁTVR með ánægðustu viðskiptavinina á Íslandi. Það er ekki hægt nema með frábæru starfsfólki. 

Ívar J. Arndal